Sterven in de toekomst, hoe ziet dat eruit?

Drijfveren om het sterven op tijd te aanvaarden

30 september 2022

De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) heeft twee belangwekkende rapporten uitgebracht. ‘Leven met het einde in zicht’ is het adviesrapport, nauw verbonden met het inspiratieadvies ‘Stervelingen – Beter samenleven met de dood’. Beide zijn gedegen adviezen over beter samenleven en zorgen met de onontkoombare dood in het vooruitzicht en wat dit van de zorg en van de samenleving in bredere zin vraagt. Marli Huijer (emeritus-hoogleraar, medicus, filosoof en voormalig Denker des Vaderlands) publiceerde recent het boek ‘De toekomst van het sterven’.

In deze publicaties komt een belangrijk thema naar voren: hoe vandaag de dag om wordt gegaan met sterven. Is het een taboe? Mag het meer onderdeel van het leven zijn? En zegt de dood iets over het leven? Concrete vragen waar we soms acuut mee geconfronteerd worden. Bij Agora, dat zich sterk maakt voor goed leven tot het einde, zijn dit belangrijke ontwikkelingen. Ik licht er drie elementen uit.

Onbepaalde tijd

In de eerste plaats valt op dat in de palliatieve zorg tijd een belangrijke plaats inneemt. De tijd tussen de diagnose en het daadwerkelijk sterven is in veel gevallen een stuk langer geworden dan in vorige generaties. Betere zorg en betere medicatie helpen daarbij.

Het betekent ook dat er meer tijd is om je voor te bereiden op het sterven. Jannie Oskam noemt dat treffend ‘Tussenland’. Deze laatste levensfase is een nieuw land waar je in terecht komt, waar je de weg niet weet. Wel hoe het afloopt, en waar je nog een – onbepaalde – tijd mag zijn. Het kan een mooie tijd zijn om je dierbaren dicht om je heen te hebben, het kan ook een pijnlijke tijd zijn van gemis, verval en van verlies.

Menselijkheid is veelomvattend

De palliatieve fase wordt vaak vanuit termen van zorg of een medisch oogpunt gezien, maar het is juist zoveel meer. Het begint al bij bisschop Martinus, die een mantel (pallium) om een bedelaar sloeg. Niet uit medische zorg, maar uit menselijke bewogenheid. Met alle vorderingen in het medische willen we dat nog vaak uit het oog verliezen. Menselijkheid is veelomvattend: sociaal, fysiek, psychisch, zingevend.

Voor het zingevende is vanuit Agora veel aandacht in de palliatieve benadering en meer specifiek in Geestelijke Verzorging Thuis. Vaak zijn tijdens het stervensproces familie en huisarts betrokken; hierbij kan een geestelijk verzorger zeker ook een belangrijke rol spelen. Wekelijks zijn er vele duizenden gesprekken met mensen over wat hen in het leven raakt, wat zin geeft en van betekenis is. Ook sterfelijkheid kan een betekenisvol onderwerp van gesprek zijn.

Sociaal weefsel

Zorg voor het sociale weefsel, dat is het derde dat opvalt. Marli Huijer noemt dit zin haar positieve blik op de toekomst als het om sterfelijkheid gaat. Het netwerk van relaties, daar gaat het om. Van jong en oud, van mensen in dezelfde leeftijdsgroep tot woonvormen met meerdere generaties. Het leven speelt zich af tússen geboorte en dood, precies dat is de bedoeling. Midden in het leven mag er het besef zijn ‘Waar kom ik vandaan?’ en evengoed ‘Waar ga ik naartoe?’. En in dat sociale weefsel doen getallen er minder toe (Wat kost een leven nog tot het einde?). Het zijn juist de verhalen en levenservaringen van mensen die een rol spelen. In die verhalen heeft ook lijden een plaats, en de dingen die minder goed gingen, en die je toch meedraagt. En vanuit die verhalen lukt het om het leven, en het sterven, te aanvaarden. Of in de woorden van Marcus Aurelius: “Veracht de dood niet, maar aanvaard hem, daar ook hij een van de dingen is, die de natuur wil.”

Kortom: durf in gesprek te gaan over het sterven, betrek alle aspecten in het leven en houd de contacten warm tussen jou en je dierbaren.

Tips om meer te lezen en luisteren

• Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, Stervelingen – Beter samenleven met de dood (2022)
• Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, Leven met het einde in zicht (2022)
• Marli Huijer, De toekomst van het sterven. Amsterdam, Uitgeverij Pluim (2022).
• Podcast van De Groene Amsterdammer met Marli Huijer, ‘Zijn we banger voor de dood geworden? (2 juni 2022)
• Tussenland: bij wie kun je terecht met zingevingsvragen?